Ընտանիք, ամուսնության կամ ազգակցության վրա հիմնված՝ մարդկանց փոքր խումբ, որի անդամները միմյանց հետ կապված են կենցաղի ընդհանրությամբ, փոխադարձ օգնությամբ և բարոյական պատասխանատվությամբ։ Որպես սոցիալական երևույթ, ընտանիքը փոխվում է հասարակության տնտեսական հիմքի զարգացմանը համապատասխան՝ պահպանելով հարաբերական ինքնուրույնություն։

Նախնադարյան հոտի շրջանում, երբ ազգակցությունը չուներ հասարակական֊տնտեսական նշանակություն, ընտանիք գոյություն չուներ։ Մայրիշխանության պայմաններում (ստորին պալեոլիթի վերջ) առաջանում է հնագույն (խմբակային) ընտանիք, ուր մի տոհմի բոլոր կանայք մի ուրիշ տոհմի բոլոր տղամարդկանց հնարավոր կանայք էին. տղամարդիկ ապրում էին իրենց տոհմում (արտատեղային բնակություն), երեխաները ճանաչում էին միայն մորը, համարվում նրա տոհմի անդամը և մտնում մոր գծով ազգականների խմբի մեջ։ Հետագայում, խմբամուսնության ներսում, որոշ զույգերի համատեղ ապրելը նպաստեց զուգային, դեռևս անկայուն ընտանիքի առաջացմանը, ամուսինն սկսեց փոխադրվել կնոջ տոհմը (մայրատեղային բնակություն), երեխաներն առաջվա նման պատկանում էին մոր տոհմին, իսկ ամուսինների ունեցվածքն առանձին էր։ Այդպիսի ընտանիքում ամուսիններն իրավահավասար էին։

Որպես սոցիալական կայուն միավորում, ընտանիքը առաջացել է նոր քարի դարի վերջում՝ տոհմատիրական կարգերի քայքայման, մասնավոր սեփականության, հավելյալ արդյունքի և դասակարգերի առաջացման հետևանքով։ Մայրիշխանությունից հայրիշխանության անցմանը, արտադրողական ուժերի հետագա զարգացմանը և տնտեսության մեջ տղամարդու դերի ուժեղացմանը զուգընթաց առաջանում են նահապետական ընտանիքը և մենամուսնությունը, հաստատվում է տղամարդու իշխանությունը կնոջ և երեխաների վրա, երեխաներն ստանում են հոր ունեցվածքը ժառանգելու իրավունք։ Նահապետական ընտանիքը անցումային ձև էր զուգային ընտանիքից մենամուսնական կամ փոքր ընտանիքի, ուր ծնողներն ու երեխաները առանձին տնտեսական բջիջ էին կազմում։

Ստրկատիրական և ֆեոդալական հասարակարգերում ուժեղանում է տղամարդու իշխանությունը ընտանիքում։ Կապիտալիստական հասարակարգում արտադրությանն անմիջականորեն մասնակցելու և սեփական վաստակի շնորհիվ կինն աստիճանաբար ապահովում էր իր տնտեսական ինքնուրույնությունը։ Հեղափոխական պայքարի ազդեցությամբ շատ երկրներում կանանց տրվեցին քաղաքացիական իրավունքներ (այդ թվում՝ ամուսնալուծության)։ Կապիտալիզմի տնտեսական, քաղաքական և բարոյական հակասությունների հետևանքով ընտանիքը աստիճանաբար օտարվում է հասարակությունից։

Դեռևս վաղ ֆեոդալիզմի շրջանից ընտանիքի հիմնական ձևը Հայաստանում եղել է փոքր ընտանիքը, որին զուգահեռ պահպանվում էր նաև մեծ նահապետական ընտանիքը։ Այդ շրջանի հայկական ընտանիքում ևս հաստատված էր տղամարդու (հոր, ամուսնու, նրա բացակայության դեպքում՝ ավագ որդու) իշխանությունը։ Նա էր տնօրինում հողը, նյութական մյուս միջոցները, լուծում ընտանիքի չափահաս անդամների ամուսնության, ժառանգության և այլ հարցեր։ Հնագույն ընտանեկան ձևերի վերապրուկները հայերի մեջ, սկսած 20-րդ դարի սկզբից, աստիճանաբար վերանում են։

Նախագիծ՝ Էկոտուր 2022 նախագծի շրջանակներում ջրի բնօգտագործման վերաբերյալ աշխատանք

Նպատակը՝ Ուսումնասիրել աշխարհում ջրային ռեսուրսների օգտագործման վերաբերյալ տեղելությունները։ Գիտելիքներ ձեռք բերել Հայաստանում ջրի բնօգտագործաման վերաբերյալ։ Կատարել ուսումնասիրություն սեփական տան կամ շենքի վերաբերյալ։

Ընթացքը՝

1․ Ուսումնասիրել ջրի օգտագործման համաշխարհային փորձը, ներկայացնել տեղեկություններ (կարճ՝ բերելով մի քանի հետաքրքիր դրական և բացասական մեկական օրինակներ)

2․ ՀՀ ջրի օգտագործման օրինակներ, ինչ վիճակում է։

3․ Ուսումնասիրել ձեր սեփական տանը, բնակարանում ջրի օգտագործման եղանակները։ Ինչպես է ջրվում բակը, ինչ ջրով։ Տեսանյութը կամ լուսանկարների շարքը պարտադիր է։

Արդյունքներ՝

Ջուր, անօրգանական միացություն, ջրածնի օքսիդ, քիմիական բանաձևը՝ H₂O։ Ջուրը բնության ամենատարածված նյութն է, բնության մեջ հանդիպում է պինդ, հեղուկ, գազային վիճակներում։ Կազմում է կենդանի օրգանիզմների բաղադրության 2/3 մասը։

Ջրի մոլեկուլն ունի անկյունային կառուցվածք՝ HOH անկյունը կազմում է 104.5°, բևեռային մոլեկուլ է։ OH կապը խիստ բևեռային կապ է, որի հետևանքով ջրի մոլեկուլների միջև առաջանում է ջրածնական կապ։ Ջուրը լավ լուծիչ է՝ բևեռայնության շնորհիվ։ Թթվածնի հիբրիդացումը sp³։

Ջուրը ծածկում է Երկրի մակերևույթի 2/3-ը և կենսականորեն անհրաժեշտ է կյանքի բոլոր ձևերի համար։ Երկիր մոլորակի ջրի 96.5%-ը պատկանում է օվկիանոսներին։ Երկրի ջրի միայն 2.5%-ն է քաղցրահամ, որի 98.8%-ը սառույցներ և գրունտային ջրեր են։ Ամբողջ քաղցրահամ ջրերի 0.3%-ից պակաս մասը գտնվում է գետերում, լճերում և մթնոլորտում, իսկ ավելի քիչ՝ 0,003 % քանակությունը գտնվում է կենդանի օրգանիզմներում։

Աշխարհի տարբեր տարածաշրջաններում սահման հատող ջրային պաշարների բաժանման և օգտագործման շուրջ տարաձայնությունները դառնում են միջպետական հակամարտությունների առարկա: Այդպես է նաև Մերձավոր Արևելքում, որտեղ Թուրքիան՝ որպես Եփրատ և Տիգրիս գետերի վերին հոսանքի երկիր, միլիարդավոր դոլարներ է ծախսել և ծախսում ջրային նախագծերի վրա, ինչը ուղղակիորեն հարվածում է ստորին հոսանքի երկրներին՝ Սիրիային և Իրաքին: Վերին հոսանքի երկրները ռազմավարական առավելություն են ստանում ստորին հոսանքի երկրների նկատմամբ: Հայաստանը վերին հոսանքի երկիր է Ադրբեջանի նկատմամբ և ջրի միջոցով կարող է ռազմավարական առավելություն ստանալ նրա նկատմամբ:

Քաղցրահամ ջուր

Քաղցրահամ ջրի սակավությունը համաշխարհային խնդիր է: Քաղցրահամ ջրային պաշարների  հիմնական աղբյուրներն են գետերը, լճերը և ճահիճները: Քաղցրահամ  ջրային պաշարների շուրջ մեկ երրորդը կենտրոնացած է Հարավային Ամերիկայում, չորրորդ մասը՝ Ասիայում, իսկ հետխորհրդային երկրները կազմում են մի փոքր ավելի՝ 20%-ը: Եվ միայն մոտ 2%-ը կենտրոնացած է Միջին Արևելքում և Հյուսիսային Աֆրիկայում: Երկրագնդի բնակչության թիվն օրեցօր աճում է, և դրան զուգահեռ աճում է ջրի պահանջարկը: Օրինակ՝ Եվրոպան կազմում է աշխարհի բնակչության 20% -ը, մինչդեռ ջրային պաշարներն ընդամենը 7% են:

Քաղցրահամ ջրի սակավությանը նպաստել են ոչ միայն բնական գործոններն, այլև մարդու գործունեությունը, որը հանգեցրել է ոչ միայն ջրային պաշարների կրճատմանն, այլև որակի վատթարացմանը: Որքան շատ է աղտոտված շրջակա միջավայրն, նույնքան աղտոտված են ջրային պաշարները: Էկոլոգիական խնդիրները փոխկապակցված են՝ ջրային գործոնի առկայությունն ուղղակիորեն կապված է նաև կենդանական աշխարհի շատ տեսակների գոյության հետ: 

Армя́нский национа́льный костю́м или армянский тара́з (арм. Հայկական տարազ) — традиционная одежда армянского народа.

Армянская национальная одежда, пройдя многовековой путь развития, уже в начале XIX века была устойчивым комплексом. Фрагментарный материал о древней армянской одежде содержат археологические артефакты, труды армянских историографов, средневековые миниатюры, архитектурные и надгробные памятники и прочие источники^[1].Восточноармянский костюм XIX века.

Многообразие этнографических групп армян нашло отражение в народной одежде: в целом, по покрою, общему силуэту, цветовой гамме, способах и технике декорирования прослеживаются два основных комплекса: восточноармянский и западноармянский.

В мужской одежде основные комплексы различаются своим общим силуэтом:

1. условно выделяемый длиннополый (чуха-архалух в сочетании с папахой), распространённый в большинстве областей Восточной Армении и близкий аналогичной одежде народов остального Кавказа.
2. укороченный (с коротким — до талии — верхом и очень широкими шароварами) западноармянский.

Мужская одежда

Восточноармянский комплекс

Основу нательной мужской одежды армян Восточной Армении составляли нижняя рубаха и штаны. Их шили из домотканого холста (в начале XX века — из покупной фабричной бязи) дома сами женщины, сначала вручную, а с конца XIX века на машинках. На смену им пришло фабричное городское бельё. Наиболее распространённой была традиционная туникообразная мужская рубаха — шапик (арм. Շապիկ) из двух полотнищ. В конце XIX-начале XX века в ряде регионов (Вайоц-Дзор, Тавуш и др.) носили рубаху более древнего типа, скроенную из одного полотнища ткани с перекидным плечом и прямой проймой.

В армянской семье на одежду мужчин, в особенности главы дома, обращалось особое внимание, поскольку по внешнему виду мужчины судили о семье в целом.

Поясная одежда

Мужские нательные штаны — вартик (арм. Վարտիկ; также воташор, тумбан или похан) отличались от женских тем, что не имели внизу у щиколотки накладной декоративной каймы; штанины их заправляли в вязаные носки и обмотки. Примечательной деталью нательных, а также и верхних штанов был очкур — ходжан. Его вязали либо сплетали из хлопчатобумажных или шерстяных ниток в виде шнура с разноцветными кисточками на концах. Хонджан продевали через вздержку, концы его вместе с кисточками после завязывания штанов свешивались вниз. В конце XIX — начале XX века шапик и вартик традиционного покроя носили в Армении мужчины всех возрастов, начиная с маленьких мальчиков и заканчивая стариками. Нательная одежда устойчиво сохранялась в быту армян вплоть до середины XX века. Даже в 1930-е годы она полностью не вытеснилась фабричным покупным бельём.

Поверх нательных штанов надевали шаровары — шалвар (арм. Շալվար). Их шили из домотканой грубошёрстной ткани, окрашенной в чёрный, реже — тёмно-синий или коричневый цвета из той же ткани, что и чуха. По покрою они сходны с нательными штанами и на поясе также держались за счёт хонджана. В начале XX века на смену традиционным грубошёрстными шароварам постепенно начали входить в употребление брюки с застёжкой на пуговицах, а также брюки европейского образца (прямые и брюки-галифе), носимые вместе с кожаным ремнём.

Верхняя одежда

Основу верхней плечевой одежды в Восточной Армении составляли архалух и чуха. Одежда типа архалуха имеет у армян многовековую традицию, о чём свидетельствуют изображения на надгробных плитах и в средневековых миниатюрах.Мужской архалух. Лори. Конец XIX в.

В XIX — начале XX века архалух в Восточной Армении был распространён повсеместно: его носило всё мужское население, начиная с мальчиков 10-12 лет. Шили архалух из покупных тканей (сатина, ластика, ситца, шали), чёрного, синего, коричневого тонов, на подкладке. По покрою это — распашная одежда до колен с цельнокроенными передними полочками и отрезной приталенной спинкой, которая в талии собиралась в сборку либо пришивалась из нескольких клиньев. Простроченный вместе с прокладкой сверху донизу рядом вертикальных швов, архалух от воротника до талии застёгивался встык на ряд крючков. Украшением его служила тесьма-галун в тон основной материи, которой обшивали воротник, разрез груди, края подола и рукавов. В состоятельных семьях, как, например, в купеческой среде Еревана, наряду с тесьмой использовали шёлковый шнур^[1].

Способом застёжки отличался двубортный дощов архалух, глубокий запах которого на левой стороне груди застёгивался на пуговицы, а нередко симметрично пришитый ряд пуговиц справа создавал впечатление двубортной одежды. Ареал его распространения был довольно ограничен: он считался дорогостоящей одеждой, которую, как правило, носила молодёжь и мужчины среднего возраста^[2].Домотканая чуха. Иджеван(Тавуш).XIX в.

Архалух обычно опоясывали серебряным поясом, реже ремнём или же кожаным поясом с накладными серебряными пуговицами. В конце XIX—XX века в связи со значительными социально-экономическими изменениями в жизни сельского общества, а также под влиянием городской моды изменениям подвергся и мужской костюм армян. Архалух постепенно начал вытесняться блузой, а затем пиджаком. Молодёжь, побывавшая в городе на заработках, учёбе и по другим поводам, предпочитала на городской манер носить блузу с пиджаком, что получило довольно широкое распространение уже в 1930-е годы. Поверх архалуха надевалась чуха. Само сочетаниям чуха-архалух было настолько укоренившимся, что осознавалось как традиционная народная одежда в отличие от одежды городского типа.Чуха с прорезными рукавами. Шуша. XIX в.

При ряде сходных черт с архалухом, чуха имела более широкое функциональное назначение. Как верхняя одежда служила не только тёплой одеждой (пальто в современном его понимании), но я являлась одеждой на выход. На большинстве старинных фотографий XIX-начала XX века чаще всего встречаются снимки армян именно в чухе. Она считалась обязательным элементом костюма жениха; даже если жених был из неимущей семьи, её брали у родственников или соседей^[2]. Право ношения чухи символизировало собой определённый социально-возрастной статус: как правило, её носили с совершеннолетнего возраста (с 15-20 лет).

В конце XIX века чуху часто шили из домотканой грубой шерсти, окрашенной в большей части в чёрный, а также тёмно-синий, коричневый тона, длиною до колен, с зашитыми по всей длине рукавами либо с небольшим разрезом у запястья. С распространением фабричных тканей чуху начали шить и из более дорогостоящего сукна, опять же тёмных тонов, но несколько короче, чем домотканую. Верхнюю часть — грудь, спину и рукава — шили на подкладке. Нередко с обеих сторон на груди нашивали декоративные газырницы. По покрою чуха, как и архалух — распашная одежда с отрезной спинкой. В талии она собрана в сборку и плотно подогнана по фигуре^[2].Меховые бурки. Апаран. Ереван. Середина XIX в.

Другой разновидностью была чуха с прорезами, не зашитыми по всей длине рукавами, выполнявшими скорее декоративную функцию, что характерно для чухи или черкески фаюричного производства. Шили её из тонкого сукна, с шёлковой контрастной подкладкой (зелёного, синего, голубого тонов), вырезы обшивали тесьмой, нередко позолоченным шнуром, в наиболее состоятельных семьях — бархатной каймой. Её носили лишь состоятельные лица в городской купеческой и торгово-ремесленной среде в Ереване, Шуше, Александрополе, Тифлисе и других городах. Поэтому даже в конце XIX-начале XX века, в отличие от домотканой чухи, значительного распространения в быту армян не имел. В первой четверти XX века чуха постепенно была вытеснена одеждой городского покроя и к 1920—1930 годам оставалась лишь единично, а вскоре окончательно вышла из употребления.

Поверх чухи одевали муштак или бурку, а позже как городское влияние — пальто, шинель, телогрейку. Овчинную шубу — курк или муштак как одежду очень дорогую носили зажиточные лица, в основном старшего поколения. На пошив одной шубы расходовали в среднем шкуры шести-семи овец. Распашная овчинная шуба была цельнокроенной в спине, либо отрезной в талии, шилась мехом внутрь (по принципу современной дублёнки) длиной до колен или щиколоток, с большим воротником и длинными прямыми рукавами и с обеих сторон карманами изнутри. Спереди от воротника до талии она застегивалась на крючки. Её надевали зимой поверх чухи.Армяне из Александрополя (Гюмри)

Бурка (арм. այծենակաճ, айценакач) была единственной накидной одеждой в традиционном костюме армян. Армяне носили бурку двух видов: меховую и войлочную. Меховую бурку изготавливали из козьей шерсти, мехом наружу, используя для этого длинноворсовый мех. Войлочную бурку, а в некоторых районах — меховую (Лори)носили пастухи. Она имела сильно торчащие прямоугольные плечи, придающие ей вид трапеции, широкой в плечах и резко суживающейся книзу. Верхнюю часть войлочной бурки — спину и грудь — шили на подкладке. Нередко её дополнением являлся башлик. Бурка служила также дорожной одеждой: она не только защищала в непогоду, но при необходимости могла служить ещё и постелью (плащ-палаткой в современном понимании). Подобное употребление войлочной бурки было характерно не только для армян, но и всех без исключения народов Кавказа.

В мужской комплекс одежды входил также кожаный пояс, который одевали поверх архалуха. Кожаный пояс имел серебряную пряжку и накладные, гравированные растительным орнаментом украшения.

В качестве теплой одежды у мужчин была длинная (ниже колен), сшитая из шерстяной ткани чёрного или тёмно-синего цвета, со стоячим воротником чоха. Спереди чоха была прямой и застегивалась тремя пуговицами с помощью петель из тесьмы. К нагрудной части чохи пришивали патронницы (пампштакал). Чоха подпоясывалась узким матерчатым, чаще кожаным ремнём, а позднее (с конца XIX в.) нередко и наборным серебряным поясом с высокой пряжкой.

Свадебная одежда у мужчин, которая была одновременно и праздничной, отличалась тем, что архалух был сшит из более дорогой ткани, чоха и шнурки обуви были красного цвета (этот цвет считался оберегом), а пояс -серебряный, который они получали во время венчания от родителей невесты. Данный тип одежды карабахских мужчин был распространён и у других восточных армян, в частности в Сюнике, Гохтне, а также в Лори․ .